معرفی امامزاده سید حمزه(ع) تبریز

آستان مقدس امامزاده سید حمزه  در شهرستان تبریز، خیابان ثقة الاسلام و در جنب مقبرة الشعراء قرار دارد.  بنا بر شواهدی، بقعه و بارگاه جناب امامزاده سید حمزه پس از وفاتش توسط فرزندش سید حسین یا میر ابوالحسن ساخته شده است. 

مرقد منور حضرت سید حمزه در حوالی سرخاب در عمارتی واقع است،بقعه در زمان‌های مختلف و به دفعات مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است.

بعد از وفات آن جناب فرزند سعادتمندش آقا میر ابوالحسن عمارت عالی در روی مرقد متعالیش بنا نمود. در فترت رومیه مخالفان دین مبین خرابش کردند. چون اورنگ شهریاری از وجود شاه عباس بن سلطان محمد زینت گرفت، بعد از این که کشور ایران را از مخالفان مصفا کرد، به تعمیر بقعه‌های محترم همت گماشت. از آن جمله در سال 1007ق در زمان بنای مسجدی متصل به این بقعه و مشهور به «قزلی مسجد» است، ابراهیم خان را مباشر این امر خیر فرموده در ضمن بنای مسجد به تعمیر مقبرۀ آن بزرگوار مبادرت کرد. دوباره به مرور دهور و تقاضای روزگار رو به انهدام نهاد تا در سال 1279ق از طرف ناصرالدین شاه قاجار که منبع فیض و مصدر خیرند، رستم خان را مأمور به تعمیر و ازدیاد رونق زیب و زینت آستانۀ مقدس سید بزرگوار فرمودند و صحن مبارک او را پناهگاه و بست نشین عموم مقروضین و مقصرین دولت و ملت کردند.

عبدالعلی کارنگ هم، دیده‌های خود از آستان امامزاده سید حمزه را که متعلق به قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است، چنین توصیف می‌کند:

آنچه اکنون پابرجاست عبارت از صحن بالنسبة وسیعی است که در سمت جنوب آن مقبره قرار گرفته و در سمت مشرق و شمال آن حجرات و مدرس ها، که از دهها سال پیش متروک است و مبدل به امانتگاه اموات شده بودند، در تعمیر سال‌های 1333-1334 شمسی که از محل

اوقاف ظهیریه به عمل آمد، دوباره به حجره و اقامتگاه طلاب علوم دینی مبدل گردید.

بقعۀ امامزاده سید حمزه متشکل از صحن، مسجد سید حمزه، گنبدخانه، مدرسۀ ظهیریه (قسمت اداری بقعه) و سرویس‌های بهداشتی است. مسجد سید حمزه در غرب صحن، مدرسه ظهیریه و سرویس‌های بهداشتی در شمال صحن و ایوان ورودی و گلدسته در جنوب صحن قرار دارد. درب ورودی صحن از ضلع جنوبی تعبیه شده و جنس در از چوب است.

طاق  مرمرین سر درِ صحن از چهار قطعه سنگ مرمر درشت تشکیل شده است. دو قطعه پایه و دو قطعه سنگ سه گوش که در پیشانی در به طور متقابل به‌کار رفته‌اند، سنگ‌های طاق مرمرین، سر در محسوب می‌شوند که در طی گذشت زمان همچنان زیبایی خود را حفظ کرده‌اند. سنگ‌های پایه، صاف بوده و نوشته ندارد ولی سنگ‌هایی که در پیشانی در از دو سو به طور متقابل قرار گرفته‌اند دارای خط ثلث عالی وحاوی آیۀ شریفۀ < ادْخُلُوهَا بِسَلامٍ آمِنِینَ > و در زیر هر یک از آنها در میان ترنج عبارت «یا مفتح الابواب» به طور برجسته نقر شده است. در جانب شرقی درب ورودی و بر روی دیوار، کتیبۀ مرمرینی نصب شده که متن آن حاوی اطلاعاتی در خصوص تعمیر بقعه در زمان قاجاریه است. 

در کرانه‌های طاق در جانب شرقی مصراع «به امر شاه جهان آصف بلند اقبال» و در جانب غربی مصراع «مقام دانش و آمرزش است نام خدا» به خط نستعلیق حک گردیده و با یک رشته اسلیمی زیبا تزیین یافته است. گنبدخانه در ضلع جنوب شرقی صحن قرار دارد. برای ورود به گنبد خانه از دو طریق می‌توان عمل نمود. اوّل از طریق ورودی بانوان که از فضای دهلیز امکان پذیر است و دوم از طریق ورودی آقایان از راه کفشکن. دهلیز بقعه در بین کفشکن و ایوان ورودی قرار دارد. در ضلع جنوبی دهلیز راه پله‌ای است که به طبقۀ بالا منتهی می‌شود. ایوان عتیق بقعه، در ضلع شمالی گنبدخانه قرار دارد و پنجرۀ ارسی آن را از جا کنده‌اند و هم اکنون بین ایوان و صحن حائلی وجود ندارد.

در دیوار شرقی ایوان دو قطعه ازارۀ مرمری بسیار زیبایی همراه با نقوش گل و بوته وجود دارد و احتمال می‌رود مربوط به دورۀ آق قویونلوها و ترکمان باشد. در صحن ایوان چند نفر از شخصیت‌های مذهبی، سیاسی و فرهنگی دفن شده  و دورتادور ایوان  نقاشی‌های زیبایی وجود دارد. سراسر  طاق ایوان آئینه‌کاری شده و در ضلع جنوبی آن دری با طاق مرمری قرار دارد که به داخل گنبدخانه باز می‌شود. این در، از چوب بوده و متعلق به دورۀ صفویه است.  در بالای طاق به خط ثلث عالی عبارت <بسم الله الرحمن الرحیم، الحمد لله فی السموات و الارض و هو العزیز الحکیم> و در پایۀ شرقی “ إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ “ و “ ادْخُلُوهَا بِسَلامٍ آمِنِینَ “ و در پایۀ غربی “ سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ  “،  “ فَادْخُلُوهَا خَالِدِینَ “ به طور برجسته نقر شده است.

در قسمت هر یک از پایه‌های طاق، یک ترنج قندیلی گلدار تعبیه گردیده که در توی ترنج دست راست عبارت «بندۀ آستان ولایت نشان» و در توی ترنج دست چپ عبارت «میرزا محمد ابراهیم وزیر آذربایجان» به طور برجسته کنده شده است و نشان می‌دهد که جسد میرزا محمدابراهیم ظهیرالدین وزیر آذربایجان، معاصر با شاه سلیمان صفوی در آستانه بقعه به خاک سپرده شده است. دری که زر طاق قرار گرفته نیز خالی از لطف هنری نیست و حلقه و شبکه‌های فلزی متعددی دارد. نوشتۀ شبکه‌ها عبارت از «بسم الله الرحمن الرحیم»،«یا مفتح الابواب» و «یا قاضی الحاجات» است.

دو قطعه ازارۀ مرمرین بسیار زیبا در پشت پایه‌های طاق مرمرین مزبور بر دیوار شمالی بقعه نصب شده است. در وسط این قطعه سنگ‌ها یک ترنج قندیلی به مثابۀ گلدان و بالای آن گل و برگ متنوع و فراوانی که سر به در آورده‌اند، حجاری شده است.

جناب سید حمزه از اولاد حضرت موسی بن جعفر صلوا‌ت الله و سلامه علیه است. در تاریخ ششصد و هفده وفات نموده  و قرآنی به خط حضرت امیرالمؤمنین‌؟ع؟ در این بقعۀ شریفه برای تزیین و اجلال بوده بقعۀ شریفه به مباشرت سرکار امیرالامراءالعظام ، علی اکبر خان میرپنجه خلف مرحمت و مغفرت پناه اسحق پاشاخان ماکویی طاب ثراه به مباشرت معتمدالسلطان عادل‌خان آینه کاری صورت پذیرفته، فی شهر جمادی الاولی یک هزار و سیصد و سیزده. کتبه الاحقر محمد جعفر بن مرحمت پناه حاجی محمد اسماعیل خویی.

 

در گنبدخانه، محراب مقرنس کاری و گچبری شده‌ای قرار دارد که متعلق به دورۀ قاجاریه بوده و بالای آن تمثالی از جناب سید حمزه و پسرش توسط استاد اللهوردی، نقاش تبریزی ترسیم شده است. مقرنس کاری و آینه کاری سطح درونی گنبد و تزئینات و آرایه‌های نمای داخلی در سال 1381ش انجام شده است.

فضای داخلی بقعه به دو قسمت آقایان و خانم‌ها تقسیم شده و ضریح نقره‌ای جناب امامزاده سید حمزه در سال 1381ش نصب شده است. مزار امامزاده سید حمزه چسبیده به دیوار غربی و جنوبی در سرداب قرار دارد. فضای سرداب حدود دو متر پایین تر بوده و بر روی آن سنگ مزاری وجود ندارد. قبر دیگری مربوط به ضیاء الدوله امان الله میرزا طالب در سرداب وجود دارد که چسبیده به دیوار جنوبی و شرقی است و اسم وی بر روی سنگ مرمری حک شده و بر روی مزارش نهاده شده است.

امامزاده سید حمزه از سادات صحیح النسب آذربایجان بوده و در دربار سلطان محمود غازان و سلطان محمد خدابنده (اولجایتو)  از احترام و ارزش خاصی برخوردار بوده است. ایشان مدتی سمت وزارت و دفترداری اولجایتو را بر عهده داشته و سپس کناره گیری کرده و عمری را به زهد و تقوی و عبادت سپری کرده است. با وجود اینکه از مشاغل دولتی فاصله گرفته بود، باز مورد توجه و اکرام سلطان بوده و شبی که از پیشگاه سلطان عازم منزلش بود، در کوی سرخاب تیری به وی اصابت کرد و در همانجا رخت به سرای فانی کشید و در محل فعلی بقعه به خاک سپرده شد. آستان سید حمزه در طی سده‌های گذشته مورد احترام مردم و حکومت‌های وقت بوده و محلی برای «بست» نشستن و تخفیف در مجازات مجرمین وجود داشت. عده‌ای از نویسندگان و محققین در طول ادوار گذشته به برخی از خصوصیات جناب امامزاده سید حمزه و آستانش پرداخته‌اند. در زیر گوشه‌هایی از نوشته‌های آنها را ورق می‌زنیم تا عظمت و بزرگی وی بیشتر آشکار گردد. حافظ حسین کربلایی در مورد امامزاده سید حمزه و محل دفن ایشان می‌نویسد:

مرقد و مزار آن مجتنب از همزه و لمزه، حضرت امیر صدرالدین حمزه‌؟رح؟ در درآمدِ سرخاب معین و مشهور است مدرسه و مسجد و مقبره سید مشارالیه بنا کرده و مصحفی بر سر قبر وی هست می‌گویند که خط حضرت امیرالمؤمنین علی است‌؟ع؟ و مردم به واسطۀ آن توجه تامی به آنجا دارند و خلق را که احتیاج به قسم شود، آنجا می‌برند. وی وزیر بوده و صاحب منصب، و در اصل از خراسان است از اعمال خواف و مصنف کتاب عمدة‌الطالب فی نسب آل ابی طالب وی را به این طرز یاد کرده:

و من ولد محمد بن القاسم بن حمزة بن الکاظم، صدرالدین حمزة الدفتردار  زمن السلطان الجایتو، سلمت عینه فی واقعة الوزیر سعدالدین الساوی، انتهی کلامه.

 

 

چون او را آن نوع واقعه روی نموده باشد یقین که عمل منکر وزارت استعفا نموده و استغفار کرده رو به راه حق آورده باشد و چون نسب عالی داشته آن نیز مددکار او شده از جملۀ اخیار و طبقۀ ابرار شده باشد، والله اعلم.

ملا محمدامین حشری ضمن تکرار مطالب مربوط به وجود مصحف شریف در بقعه می‌نویسد:

 

مولد شریفش از خواف است و سلطان غازان به صحبت لازم البهجت ایشان میل تمام داشته‌اند و در اکثر سفرها ایشان را  با خود می‌برده‌اند، وفاتش در سنۀ سبع عشر و سبعمأئه واقع شده.

 

سید محمدرضا طباطبایی در تاریخ اولاد اطهار ضمن پرداختن به مطالب حشری در خصوص امامزاده سید حمزه و چگونگی تشرف سلطان غازان خان به مذهب حقۀ جعفری در مورد مصحف موجود در آنجا می‌نویسد:

در این زمان آن مصحف شریف در آن روضۀ مبارکه موجود نیست و برای داعی مشخص نشده که طایفۀ رومیه چند دفعه که تبریز را به قهر و غلبه گرفته و نهب و غارت اموال ایشان نموده و اسیری بسیار از اهل آن شهر حتی از سادات و اطفال سادات به ولایت روم برده‌اند، در آن واقعه‌ها این مصحف شریف مفقود شده است یا در زلزله‌ای متعدده که در تبریز از آن زمان تا حال واقع شده، تلف شده است.

 

نادر میرزا در قسمتی از کتاب خود، نوشته‌های روضۀ اطهار را  افسانه دانسته و بدون توجه به مطالب ایشان به شرح اجمالی از امامزاده سید حمزه پرداخته است. جای تعجب اینکه در بخشی از اثرخویش به عین نوشتۀ ایشان استناد جسته است.  وی می‌نویسد:

از این سید چیزی که به تواتر رسیده می‌نگارم. سید حمزه رضی الله عنه، را در حضرت محمود غازان جاهی عریض بوده. گویند ندیم او بود. همانا مقدّمان مغول را قُرب آن بزرگوار به حضرت ایلخان گران آمد. گاهی به پادشاه از سرداران  نیک نگفتی. شبی بیگاه تراز درگاه سوار همی آمد، بدینجای رسید که لشکرگاه بود. سهمی غریب بدو رسید و بر جای مرد. همان جا گورش کردند.

اسرار علیشاه بعد از تکرار مطالب کتاب‌های روضات الجنان و روضۀ اطهار در مقام پاسخگویی به اشکال وارده بر تردد جناب امامزاده سید حمزه به دربار سلطان غازان خان می‌گوید:

کسانی که در حق آن بزرگوار سخنان عامیانه می‌گویند از جهت بودن آن بزرگوار در غازان خان و دخل و تصرف در امورات سلطنت، غافل از این مطلب بودند که ما در اینجا کشف کردیم که عمده سببش برگردانیدن سلطان بود از دین آبا و اجداد خود نه از برای جیفۀ گندیدۀ چند روز دنیا.

شجره نامۀ جناب امامزاده سید حمزه مورد تأیید گروهی از نسب شناسان و محققان است. آنها در سده‌های مختلف به تأیید نسب نامۀ ایشان پرداخته‌اند.

اولین کسی که نسب نامۀ آن جناب را ذکر کرده، جناب نسابۀ عظیم الشان ابن عنبه معاصر با امامزاده سید حمزه می‌باشد. متن نسب نامۀ ایشان که با 16 واسطه به هفتمین امام معصوم شیعیان حضرت امام موسی بن جعفر‌؟عهما؟ می‌رسد، بدین ترتیب است:

حمزة بن حسن بن محمد بن  حمزة بن امیرکا  بن علی بن محمد بن محمد بن علی بن  حسین بن علی بن حسین بن محمد بن عبدالله بن محمد بن القاسم بن حمزه بن الامام الهمام موسی الکاظم‌ (ع). 

پس از ابن عنبه، گروهی از محققین و نسب شناسان، نسب نامۀ ایشان را در کتاب‌های خود ذکر کرده‌اند   و برخی نیز به اشتباه واسطه‌ها را از 16 مورد به سه مورد تقلیل داده‌اند.  گویا در زمان سید محمدرضا  طباطبایی جناب سید حمزه را در زیارت نامه‌ها موجود در بقعه، فرزند بلاواسطۀ حضرت موسی کاظم‌؟ع؟ معرفی کرده‌ بودند. وی ضمن ردّ آن می‌نویسد:

در تخته‌ها و الواح زیارت نامه‌ها نوشته‌اند که جناب سید حمزۀ مرحوم پسر صُلبی بلاواسطۀ جناب امام همام حضرت موسی بن جعفر‌(ع) است، اشتباه است، و جناب سید حمزه‌؟ع؟ که پسر صلبی آن حضرت است در یک فرسخی دارالخلافۀ تهران در نزدیکی شهزاده شاه عبدالعظیم مدفون است.

بقعه سید حمزه دارای موقوفات مفصل و گسترده‌ای بوده و واقف آن مرحوم میرزا محمدابراهیم ظهیرالدین وزیر آذربایجان بوده است. این موقوفات معروف به «ظهیریه» است. در کنار بقعۀ امامزاده سید حمزه تعدادی از مشاهیر علم و ادب و مذهب دفن شده که متأسفانه در اثر گذشت زمان و توسعه مقبرة الشعراء و آستان امامزاده سید حمزه، آثار قبور آنها از بین رفته است.  

هم اکنون آستان مقدس سید حمزه از بقاع بسیار معروف شهر تبریز بوده و هر روز شاهد حضور زائران از اقصی نقاط کشور می‌باشد. این بقعه توسط هیأت امناء  و با نظارت ادارۀ اوقاف تبریز اداره می‌شود.